[ Pobierz całość w formacie PDF ]
11
Korzenie Prusów
Wojciech Nowakowski
KORZENIE PRUSÓW.
STAN I MOŻLIWOŚCI BADAŃ NAD DZIEJAMI
PLEMION BAŁTYJSKICH W STAROŻYTNOŚCI
I POCZĄTKACH ŚREDNIOWIECZA
Rozważania te będą dotyczyły przede wszystkim korzeni Prusów, bo re-
lacja nie zostanie doprowadzona do czasu, w którym nazwa „Prusowie” po-
jawiła się na kartach średniowiecznych kronik. Odwołanie się w tytule do
nazwy etnicznej narzuca bowiem przedstawienie historycznej interpretacji
materiałów archeologicznych. Chodzi więc nie o zademonstrowanie fibul,
grotów włóczni czy sprzączek do pasa, lecz o przedstawienie od razu wnio-
sków, które można wyciągnąć z drobiazgowej analizy takich znalezisk. Zabieg
taki jest – właśnie jako interpretacja – zawsze ryzykowny, gdyż zmusza ar-
cheologa do wychodzenia poza własne poletko badawcze – poza owe, bezpiecz-
ne dla autora, a niezrozumiałe dla nieprofesjonalistów zapinki Almgren 61,
czy paciorki Mączyńska 387 – a tym samym na wystawienie się na krytykę
przedstawicieli „sąsiednich” dyscyplin, przede wszystkim – historyków.
Archeologowi nie wolno przy tym zrezygnować z podstawowych narzę-
dzi analizy pradziejowej. Podstawą jego wnioskowania muszą być materiały
archeologiczne uporządkowane w grupy współczesnych sobie i bliskich te-
rytorialnie znalezisk, o szczególnych, wyróżniających je cechach. Dopiero
tak wydzielone jednostki – niezbyt szczęśliwe nazywane „kulturami arche-
ologicznymi”
1
– mogą być przedmiotem dalszych badań, których celem by-
łaby próba ustalenia, czy za zbieżnością materiału archeologicznego mogła
kryć się jakaś rzeczywista wspólnota i co mogło ja spajać: identyczny model
gospodarki, podobne wierzenia czy wspólna mowa. Tylko w wyjątkowych
przypadkach można więc mówić o konkretnych ludach – i to wyłącznie wte-
——————
1
Por. przedstawioną przez K. Godłowskiego definicję „kultur archeologicznych – rozumianych jako
jednostki umożliwiające uporządkowanie materiału archeologicznego – zbiory charakterystycznych ele-
mentów kulturowych, uchwytnych w źródłach archeologicznych i współwystępujących ze sobą w po-
wtarzającym się układzie na określonym obszarze i w określonym czasie”: K. Godłowski,
Pierwotne sie-
dziby Słowian
.
Wybór pism
, red. M. Parczewski, Kraków 2002, s. 66.
12
Wojciech Nowakowski
dy, gdy dostępne są jednoznaczne przekazy źródeł pisanych, współczesne
analizowanej sytuacji. Nie można też zapomnieć, że antyczni pisarze nie
stosowali obecnych kryteriów etnicznych i że opisywane lub tylko wymie-
niane przez nich „ludy” mogły być tylko grupami ludzkimi, równie trudny-
mi do jednoznacznego sklasyfikowania, co „kultury archeologiczne”
2
.
Dodatkowym utrudnieniem jest również wspomniany wyżej fakt, że
nazwa „Prusowie” pojawiła się, z punktu widzenia archeologii pradziejo-
wej, bardzo późno
3
. Jedyny możliwy sposób śledzenia „korzeni” tego ludu
to retrogresja, czyli cofanie się w czasie, od momentu zanotowania tego et-
nonimu, tak głęboko w przeszłość, jak na to pozwoli nieprzerwana sekwen-
cja materiałów archeologicznych, pod którą można domyślać się także kon-
tynuacji zasiedlenia. Dlatego rozważania dotyczące Prusów i ich „korzeni”
muszą zamykać się w stosunkowo wąskim odcinku pradziejów i stale od-
woływać do ciągłości kulturowej i osadniczej oraz do analogicznej sytuacji
obserwowanej w średniowieczu. Na użytek słuchaczy trzeba jednak kon-
struować relację zgodnie z biegiem czasu, a więc odwrotnie w stosunku do
wymagań poprawności wnioskowania pradziejowego.
Wszystkie przytoczone zastrzeżenia nie pozwalają zacząć „dziejów Pru-
sów” wcześniej niż we wczesnej epoce żelaza, jest to bowiem najdalej prze-
sunięty wstecz punkt pradziejów, dla którego można podejmować próby łą-
czenia mieszkańców Mazur czy Sambii z ludami bałtyjskimi. Interpretacje
etniczne odnoszące się do czasów wcześniejszych, takie jak przedstawianie
formowania się schyłkowoneolitycznej kultury rzucewskiej jako wyniku ger-
manizacji Finów
4
czy zaliczanie mieszkańców Półwyspu Sambijskiego z epoki
brązu do hipotetycznego etnosu „staro-europejskiego”
5
, mogą być pociąga-
jące, ale pozostają poza jakimkolwiek związkiem z faktami archeologiczny-
mi czy historycznymi.
1. Czy to już byli Bałtowie?
Przyjęcie wczesnej epoki żelaza za początkowy punkt rozważań jest uza-
sadnione wyraźną cezurą kulturową. Po kilkusetletnim występowaniu mię-
dzy dolną Wisłą a Niemnem stanowisk kultury łużyckiej, dla której charak-
——————
2
Problematyka ta została obszernie przedstawiona w zbiorze tekstów J. Kolendo,
Świat antyczny i barba-
rzyńcy. Teksty, zabytki, refleksja nad przeszłością
, t. 1, Warszawa 1998, s. 41–84, 95–115.
3
J. Powierski,
Prusowie
, w:
Słownik starożytności słowiańskich IV
, Wrocław–Warszawa–Kraków 1970,
s. 368–371; J. Udolph,
Pruzzen
, w:
Reallexikon der Germanischen Altertumskunde 23
, Berlin–New York 2003,
s. 534–536.
4
L. Kilian,
Haffküstenkultur und Ursprung der Balten
, Bonn 1955, s. 190.
5
J. Okulicz,
Einige Aspekte der Ethnogenese der Balten und Slawen im Lichte archäologischer und spra-
chwissenschaftlicher Forschungen
, Questiones Medii Aevii 3, 1986.
13
Korzenie Prusów
terystyczne były rozległe cmentarzyska płaskie z osobnymi, ciałopalnymi
pochówkami, składanymi w charakterystycznych popielnicach oraz otwar-
te osady pozbawione umocnień
6
, w połowie pierwszego tysiąclecia przed
Chrystusem na Pojezierzu Mazurskim, Półwyspie Sambijskim i w dorzeczu
Pregoły pojawiły się stanowiska nowej jednostki archeologicznej, tzw. kul-
tury kurhanów zachodniobałtyjskich
7
. Zgodnie z niezbyt szczęśliwe sformu-
łowaną nazwą charakterystyczną cechą tej kultury były kurhany z kręgami
i brukami, albo ze skrzyniami kamiennymi
8
, w których ustawiano po kilka-
naście i więcej urn o kulistych dnach i wielootworowych uchach
9
(ryc. 1).
Równocześnie na wzgórzach i cyplach wysoczyznowych zaczęły być wzno-
szone osiedla obronne o niewielkiej powierzchni wewnętrznej, zamieszkałe
najwyżej przez kilka rodzin
10
. Radykalna zmiana obrządku pogrzebowego,
systemu osadnictwa oraz kształtu naczyń sugerowała, że powstanie kultury
kurhanów zachodniobałtyjskich nie było wyłącznie ewolucyjnym przekształ-
ceniem modelu kulturowego, lecz raczej wynikiem napływu nowej ludności
przynoszącej ze sobą własną wizję życia doczesnego i pozagrobowego. Za
podstawę do określenia pochodzenia owych przybyszów uznano kulistodenną
ceramikę, stanowiącą wyraźną osobliwość. Jedynym obszarem w Europie
Środkowej i Wschodniej, na którym wśród naczyń z wczesnej epoki żelaza
zdarzały się formy o dnach kulistych była tzw. kultura miłogradzka na środ-
kowym Podnieprzu
11
. Zbieżność ceramiki, „wzmocniona” obecnością w obu
kulturach osiedli obronnych i cmentarzysk kurhanowych, stała się podsta-
wą do uznania ludności kultury kurhanów zachodniobałtyjskich za – przy-
najmniej w części – imigrantów z Podnieprza.
Migracja ta miała przynieść zmiany nie tylko kulturowe, lecz także et-
niczne. Wyodrębnienie się spośród mieszkańców środkowego Podnieprza,
interpretowanych jako hipotetyczna „wspólnota bałto-słowiańska”, pewnej
grupy, jej przemieszczenie się na pobrzeże Bałtyku i nawarstwienie się tam
na wcześniejszą ludność kultury łużyckiej miało doprowadzić do wykrysta-
——————
6
Idem,
Pradzieje ziem pruskich od późnego paleolitu do VII wieku n.e.
, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk
1973, s. 216–233; J. Dąbrowski,
Epoka brązu w północno-wschodniej Polsce
, Białystok 1997, s. 93–99.
7
Określenie to wprowadziła Ł. Okulicz,
Kultura kurhanów zachodniobałtyjskich we wczesnej epoce żela-
za
, Warszawa–Kraków–Gdańsk 1970.
8
Eadem, op. cit., s. 62–72; M. J. Hoffmann,
Kultura i osadnictwo południowo-wschodniej strefy nadbał-
tyckiej w I tysiącleciu p.n.e.
, Olsztyn 2000, s. 31–36; por. np. A. Bezzenberger,
Hügelgräber in dem Födersdörfer
Forst, Kr. Braunsberg
, Sitzungsberichte der Altertumsgesellschaft Prussia 22, 1900–1904 (1909), s. 1–27,
tabl. I–VII.
9
Ł. Okulicz, op. cit., s. 23–40; M. J. Hoffmann, op. cit., s. 85–102.
10
Ł. Okulicz, op. cit., s. 72–74; M. J. Hoffmann, op. cit., s. 49–54.
11
Ł. Kunicka-Okulicz,
Uwagi o procesie kształtowania się kultury kurhanów zachodniobałtyjskich we wcze-
snej epoce żelaza
, Archeologia Polski XI/2, 1966, s. 432–433; J. Okulicz, op. cit., s. 251.
14
Wojciech Nowakowski
lizowania Bałtów Zachodnich
12
– co zresztą wyraźnie akcentowała nazwa.
Zasięg kultury kurhanów zachodniobałtyjskich wskazuje, że w jej ludności
można dopatrywać się przodków tylko Prusów i Jaćwięgów, formowanie się
protoplastów pozostałych nadbałtyckich ugrupowań bałtyjskich byłoby więc
rezultatem innych ciągów wydarzeń.
Kultura kurhanów zachodniobałtyjskich nie stanowiła monolitu: w jej
obrębie wydzielało się kilka mniejszych ugrupowań, niekiedy wyraźnie odbie-
gających od „klasycznego” wzorca. Podstawowy zrąb tworzyły dwie grupy
kulturowe – grupa sambijska i grupa zachodniomazurska
13
– rysujące się jako
dwie wyraźne koncentracje stanowisk. Występujące tu kurhany zawierały
często kamienne skrzynie grobowe, zbliżone do konstrukcji występujących
na cmentarzyskach płaskich tzw. kultury pomorskiej na Pomorzu i w Wiel-
kopolsce. Także przedmioty brązowe z grup sambijskiej i zachodniomazur-
skiej pokrywały się z charakterystycznymi znaleziskami ze stanowisk kultury
pomorskiej, takimi jak szpile z miseczkowatą główką czy napierśniki z me-
talowych prętów
14
. Ceramika sepulkralna, choć różniąca się swymi kuli-
stymi dnami i wielootworowymi uchami, swoją tektoniką naśladowała rów-
nież popielnice kultury pomorskiej. O sile wpływów tej ostatniej świadczy
zresztą sporadyczne występowanie w obu grupach kultury kurhanów za-
chodniobałtyjskich urn twarzowych, stanowiących „wizytówkę” kultury po-
morskiej
15
(ryc. 2). Także „zachodniobałtyjska” ceramika osadowa nawią-
zuje do form z kręgu pomorsko-kloszowego. Dotyczy to zwłaszcza grupy
zachodniomazurskiej i jej południowej peryferii, wydzielanej niekiedy jako
tzw. grupa północnomazowiecka
16
. W sumie podobieństwa są na tyle duże,
że należałoby postawić pytanie, co do pozycji kultury kurhanów zachodnio-
bałtyjskich względem sąsiadujących z nią jednostek archeologicznych – być
może związki grup zachodniomazurskiej i północnomazowieckiej, a zapew-
ne także grupy sambijskiej z kulturą pomorską należy rozpatrywać na tej
——————
12
Ł. Okulicz,
Kultura kurhanów zachodniobałtyjskich
, s. 149–159; eadem,
Uwagi o etnogenezie zachod-
niego odłamu Bałtów
, Archeologia Polski XIV/2, 1969, s. 391–416.
13
Eadem,
Kultura kurhanów zachodniobałtyjskich
, s. 85.
14
Por. M. J. Hoffmann,
Źródła do kultury i osadnictwa południowo-wschodniej strefy nadbałtyckiej w I ty-
siącleciu p.n.e.
, Olsztyn 1999, tabl. CXXXVI:1–4, s. 10.
15
A. Waluś,
Popielnice „oczkowe” i twarzowe kultury kurhanów zachodniobałtyjskich
,
w:
Kultura pomor-
ska i kultura grobów kloszowych. Razem czy osobno?
, Warszawa 1995, s. 91–102.
16
Ł. Okulicz,
Kultura pomorska a kultura kurhanów zachodniobałtyjskich
, w:
Problemy kultury pomor-
skiej
, red. T. Malinowski, Koszalin 1979, s. 28, ryc. 5; por. D. Sikorski,
Kitki. Dwa wczesnożelazne cmentarzy-
ska ciałopalne z Mazowsza Północnego
, Warszawa 2000, s. 50–52. Warto tu zwrócić uwagę, że zespół osad-
niczy w Rembielinie, pow. Przasnysz, podawany przez Ł. Okulicz jako przykład stanowiska grupy
północnomazowieckiej kultury kurhanów zachodniobałtyjskich został kilkanaście lat później włączony
do kultury pomorskiej: por. A. Waluś,
Zabytki metalowe kultury lateńskiej z Rembielina, woj. ostrołęckie
, Bar-
baricum 2, Warszawa 1992, s. 89.
[ Pobierz całość w formacie PDF ]