[ Pobierz całość w formacie PDF ]

NOWELE * OPOWIADANIA BOLESŁAWA PRUSA

 Informacja biograficzna

 

   Bolesław Prus (właśc. Aleksander Głowacki) urodził się 20 VIII 1847 w Hrubieszowie a zmarł 19 V 1912 w Warszawie. Był powieś­ciopisarzem, nowelistą i publicystą.

 

 

Młodość

 

   Wcześnie osierocony przez rodziców, wychowywał się u krewnych, najpierw w Puławach, a potem w Lublinie, W tym mieście rozpoczął na­ukę w Szkole Realnej, w lutym 1861 r. przeniósł się do Siedlec, następ­nie do Kielc pod opiekę brata, Leona Głowackiego. Wziął czynny udział w powstaniu styczniowym, ranny, znalazł się w szpitalu a następnie w więzieniu w Lublinie, Po zwolnieniu ukończył gimnazjum lubelskie w 1866 r. i zdał egzamin na wydział matematyczno-fizyczny Szkoły Głów­nej. Nie ukończywszy studiów, w 1868 roku rozpoczął pracę jako kore­petytor w Targowisku pod Krasnymstawem. Przez pewien czas studio­wał w Instytucie Gospodarstwa Wiejskiego w Puławach, po powrocie do Warszawy pracował jako robotnik. Nie rezygnował z samokształcenia, a nawet podjął prace naukowe i popularyzacyjne, interesował się szczegól­nie naukami ścisłymi oraz logiką. Prac badawczych nie doprowadził do końca, jednak twórczość naukowa pozostała na zawsze jego skrytym marzeniem jako najdostojniejsza i najwartościowsza dziedzina ludzkiej działalności. Brał udział w wielu akcjach oświatowych.

 

 

Początki twórczości literackiej

 

   Debiutował korespondencją w „Kurierze Niedzielnym” w 1864 roku i humoreskami w „Kurierze Świątecznym” w 1866. W 1872 r. rozpoczął w „Opiekunie Domowym” druk Listów Ze starego obozu pod pseudonimem Bolesław Prus, którym zrazu sygnował „błahe” utwory literackie, niegodne – jego zdaniem – pióra poważnego pu­blicysty. Współpracował także z innymi czasopismami warszaw­skimi, m. in. z „Muchą”, „Kolcami” i z „Kurierem Warszawskim”. Praca felietonisty umożliwiła mu stabilizację materialną i założenie rodziny. W 1875 roku ożenił się ze swoją kuzynką, Oktawią Trem­bińską.

   25 III 1875 r. Prus rozpoczął w „Kurierze Warszawskim” druk cyklu Kronik, które uczyniły go jednym z najznakomitszych pol­skich publicystów i znalazły wielu naśladowców. Pisywał je tutaj (z 10-miesięczną przerwą 1882-1883) do 1887 r., w tym czasie publi­kował też felietony w „Ateneum” i „Nowinach”. Miał gorących zwo­lenników i wielbicieli, ale i wrogów: kpiarski, ironiczny ton jednego z felietonów sprowokował jego wrogów do chuligańskiego napadu (1878).

   W czerwcu 1879 został członkiem Międzynarodowego Towa­rzystwa Literackiego, a również w czerwcu 1882 – objął redakcję „Nowin”. Był już w tym czasie człowiekiem ciężko chorym (rany odniesione w powstaniu i skutki brutalnego pobicia spowodowały poważny uszczerbek zdrowia – pisarz uskarżał się na agorafobię, wady krążenia i serca). Mimo to miał ambicje uczynić z „Nowin” poważne, ambitne pismo popularnonaukowe, „ośrodek wiedzy o współczesności dla całego społeczeństwa polskiego”. Gdy próba się nie powiodła i pismo upadło, Prus powrócił do redakcji „Kuriera Warszawskiego”.

   W tym czasie Prus wypracował własną teorię powieści. Założe­nia teoretyczne realizował w praktyce – najpierw wprowadzając pewne elementy fabularne do swoich Kronik, później zaś coraz śmielej publikując najpierw humoreski (To i owo 1873, Kłopoty ba­buni 1874), następnie zaś opowiadania (Lokator poddasza 1875), nowele i większe formy prozatorskie (Pałac i rudera, Sieroca dola i Sukienka balowa – wszystkie 1875). W 1882, w czasie kuracji zdro­wotnej w Nałęczowie, którego było corocznym gościem, pracował nad pierwszą swoją powieścią, rozpoczęto przed kilku laty (pierwotny tytuł: Nasza placówka).

 

Nowelistyka

 

   Własną drogę pisarską rozpoczął Prus Przygodą Stasia (1879) i Anielki (1880). Nieznaną w naszej literaturze ostrość widzenia kon­fliktów społecznych przedstawił w Powracającej fali (1880), po któ­rej nastąpiły takie osiągnięcia talentu narracyjnego, jak Michałko (1880), Nawrócony (1881), Katarynka (1881), Antek (1881), Kamizelka (1882) i nowela On (1882), w kapitalnym skrócie ukazująca postać Bismarcka i zasady jego gry politycznej. W 1883 ogłosił Mil­knące głosy, jeden z nielicznych utworów, w których bezpośrednio wyraził swój patriotyzm, oraz arcydziełko Grzechy dzieciństwa (1883). Prus uświadamiał sobie, że praca felietonisty koliduje z jego artys­tycznymi zamierzeniami, starał się więc ją ograniczyć, Kroniki jed­nak ogłaszał nadal, i to nie tylko w „Kurierze Warszawskim”, ale także w „Tygodniku Ilustrowanym”. Pozostał napastliwym, ironicz­nym komentatorem współczesności, tępiąc głupotę i zadęcie, wzbu­dzając często polemiczne burze. Współpracował z licznymi czaso­pismami: „Echo Muzyczne i Teatralne”, tygodnik „Wędrowiec”, a nawet petersburski „Kraj”. W tym ostatnim ogłosił Omyłkę (1884), zaś w „Wędrowcu” nie tylko nowele (Przy księżycu i Podwójny człowiek), ale także pierwszą polską powieść naturalistyczną – Pla­cówkę. Nowele i opowiadania weszły do zbiorów Pierwsze opowia­dania (1881) i Szkice i obrazki (1885).

  Okres dojrzałości twórczej

 

   Okres 1885-97 był szczytem twórczości literackiej Prusa. W tym czasie pisarz publikuje cztery wielkie powieści: Placówkę (wydanie osobne 1886), Lalkę (1890), Emancypantki (1894) i Faraona (1897).

   Są one najwyższym osiągnięciem w dziejach polskiej powieści rea­listycznej. W tych samych latach Prus zerwał współpracę z „Ku­rierem Warszawskim” i zaczął pisywać dla „Kuriera Codziennego” oraz odbył jedyną swoją dalszą podróż zagraniczną – do Berlina, Drezna, Karlsbadu, Norymbergi, Stuttgartu, a następnie Rapperswil­lu i Paryża.

 

 

Okres schyłkowy

 

   Na przełomie XIX i XX wieku pisarz, głosząc potrzebę codziennej, wytrwałej pracy dla ogółu, uczestniczył w rozmaitych formach działalności społecznej. W tym czasie pisał znacznie mniej, powstałe wtedy utwory beletrystyczne stanowią regres w jego twór­czości. Ożywiła się jedynie na krótko działalność publicystyczna Prusa, w związku z wojną rosyjsko-japońską, a następnie rewolucją 1905-07. Prace nad ostatnią powieścią Przemiany, z sympatią przed­stawiającą rewolucję, a w satyrycznym ujęciu – arystokrację, przer­wała śmierć pisarza.

   Prus pochowany został na Powązkach. Na jego grobie wystawio­no pomnik dłuta S. Jankowskiego z napisem: „Serce serc”. Ponadto w Warszawie znajdują się dwie tablice pamiątkowe oraz pomnik pisarza, a w Nałęczowie pomnik i muzeum biograficzne. Do dnia dzi­siejszego istnieje stypendium dla zdolnych dzieci wiejskich, ufundo­wane testamentem pisarza.

   Prus wyznaczył drogi rozwojowe jednego z głównych nurtów literatury polskiej – realizmu, wrażliwego na krzywdę społeczną. Inspirował społecznikowskie zainteresowania Żeromskiego, wpłynął także na Reymonta, jego kontynuatorami czuli się Dąbrowska i Słonimski. Ale nie tylko spuścizna artystyczna Prusa jest żywą war­tością w naszej literaturze. Jego myśl teoretyczna, jego racjonalizm, kult nauki, pasja społecznika nie cofającego się w pracy dla ogółu przed największymi trudnościami, czynią go patronem wielu współ­czesnych poczynań praktycznych, a nawet pewnego typu myślenia o problemach społecznych.

 

 

Charakterystyka epoki

 

   Pozytywizm Warszawski – okres i prąd w dziejach literatury polskiej, chronologicznie obejmujący twórczość wychowanków Szkoły Głównej Warszawskiej (1862-69), a więc pokolenia dojrze­wającego w czasach powstania styczniowego i rozwijającego dzia­łalność pisarską pod bezpośrednim wrażeniem klęski i wielorakich jej konsekwencji.

   Nazwę zaczerpnięto z nurtu filozoficznego, który – sięgając korzeniami epoki oświecenia – dominował w myśli europejskiej od lat czterdziestych XIX stulecia (Anglia – J. S. Mill, H. Spencer, II. T. Buckle, Ch. Darwin, Francja – A. Comte, E. Littre, H. Taine). Po­zytywizm przeciwstawiał się metafizyce i budował wiedzę o świecie opartą na badaniu faktów dostępnych rozumowi, sprawdzalnych em­pirycznie, za pomocą metod wypracowanych przez nowożytne przy­rodoznawstwo. Zaufanie do nauki (scjentyzm) i przeniesienie praw przyrody na nauki społeczne (determinizm, ewolucjonizm) sprawiło, że w tym właśnie nurcie szukało oparcia pokolenie polskiej inteli­gencji doświadczone klęską powstania i bankructwem idei roman­tycznej walki narodowowyzwoleńczej.

   Myśl filozoficzną pozytywizmu na gruncie polski rozwijali głównie A. Świętochowski i J. Ochorowicz. W poglądach pozyty­wistów polskich zaznacza się agnostycyzm i antyklerykalizm, szero­ko pojmowany libertynizm, utylitaryzm, kult pracy i kult wiedzy, emancypacja i pedagogizacja kobiet i niższych warstw społecznych. Rozwój umysłowy społeczeństwa polskiego – w kontakcie z myślą europejską – był dla pozytywistów podstawowym problemem, wa­runkującym zachowanie bytu narodowego w nowoczesnym świecie.

   W walce o nowy wzorzec osobowy Polaka – działacza ekonomicz­nego czy społecznego – wzięła czynny udział literatura.

   Pozytywizm polski wypracował własne, odrębne hasła progra­mowe, wyrastające z potrzeb społeczeństwa zacofanego i wynisz­czonego ideowo, intelektualnie i materialnie przez ponad stuletnią niewolę. Podstawowe składniki tego programu stanowiły hasła: pra­cy organicznej, (wszechstronnego, ekonomicznego i kulturalnego rozwoju „organizmu” społecznego – przy zachowaniu tzw. realizmu politycznego, tj. rezygnacji przynajmniej na czas najbliższy z dążeń niepodległościowych) oraz pracy u podstaw (działalności głównie oświatowej, nad rozwojem najniższych warstw społecznych, przede wszystkim chłopów).

   Program literacki pozytywizmu przeciwstawiał romantycznemu pojęciu wieszcza postulowany ideał pisarza-obywatela, pracującego dla społeczeństwa i podległego jego krytyce i ocenie, a ro­mantycznej koncepcji twórczości jako natchnienia – pracę literacką opartą na wiedzy i świadomym, „naukowym” zbieraniu materiału obserwacyjnego. Wyznacznik wartości dzieła stanowiła jego tenden­cja zgodna z założeniem utylitaryzmu, dzieło miało zatem jak naj­wierniej ilustrować tezę autora. Literatura miała pełnić głównie fun­kcję wychowawczą, przez co miała przyczynić się do likwidacji skutków powstania styczniowego i reedukacji społeczeństwa w du­chu nowoczesnej nauki i nowoczesnych ideałów społecznych. Zada­nia te realizować miała głównie powieść, uznana za najdogodniejszy gatunek wypowiedzi; ceniono także inne formy narracyjne, np. szkic powieściowy, nowelę, opowiadanie a także gatunki publicystyczne. Inne rodzaje literackie – dramat, liryka – pozostawały poza zakre­sem zainteresowań młodych pozytywistów, nie rozumiejących pro­pagandowo-wychowawczych walorów poezji.

   Najwybitniejszymi przedstawicielami pozytywizmu byli: jako ideologowie i teoretycy – Świętochowski i Chmielowski oraz jako poeci i pisarze – Prus, Orzeszkowa, Sienkiewicz, Asnyk, Konopnic­ka, W. Gomulicki, A. Dygasiński, A. Sygietyński. Najwyższe osią­gnięcia artystyczne i intelektualne literatury postyczniowej stanowi powieść realistyczna, którą generacja pozytywistów stworzyła zarów­no w jej współczesnej, jak i historycznej odmianie. Przyniosła ona światowy sukces Sienkiewiczowi, Prusowi, Orzeszkowej, pozostała trwałą pozycją w literaturze narodowej i podstawą wykształcenia ogólnego w Polsce; z niej też biorą swój początek prawie wszystkie linie ewolucyjne powieści polskiej. Taką samą wartość reprezentuje nowelistyka okresu.1

   Realizm – w znaczeniu węższym – kierunek ukształtowany ok. 1850 r., w większości literatur europejskich i wypełniający epokę między romantyzmem a naturalizmem; w znaczeniu szerszym ­wszelkie dążenia w obrębie literatury (i sztuk plastycznych) zmie­rzające do przedstawienia życia codziennego człowieka w jego historycznym środowisku, respektowania tego wszystkiego, co uzna­je się za prawa rządzące rzeczywistością. W pojęciu realizmu zwyk­le łączą się elementy rozumienia węższego i szerszego: jest on kie­runkiem literackim, który w postaci programowej ukształtował się w połowie XIX w. Podstawę realizmu stanowi swoiście interpretowana estetyka mimetyczna: przedmiotem naśladowania jest świat współ­czesny twórcy i odbiorcy. Świat w utworze realistycznym ukazywa­ny jest z perspektywy przeciętnego odbiorcy i oceniany zwykle w myśl reguł przyjętej moralności i zasad zdrowego rozsądku. Rea­lizm, który najpełniej wyraził się w powieści, wytworzył zespół właściwych sobie konwencji literackich: operował z reguły fabułą, ukształtował narratora wszechwiedzącego, wprowadzał tzw. komen­tarz autorski, W powieści realizm stworzył klasyczny kanon gatunku – w Polsce: Prus, Orzeszkowa, Sienkiewicz.2

   Naturalizm – kierunek literacki ukształtowany we Francji w 2. połowie XIX w.; oddziałujący na rozwój większości literatur euro­pejskich oraz literatury amerykańskiej. Wywodził się z filozofii po­zytywistycznej, usiłował przenieść jej założenia w sferę literatury, Naturalizm charakteryzował się postawą scjentyczną – naukowość polegać miała na postawie skrajnie obiektywistycznej, pisarz nie miał prawa podporządkować obrazu świata założonym z góry ten­dencjom moralistycznym, ani występować w roli komentatora, przedmiotem jego zainteresowania miały być zjawiska świata współczes­nego w postaci surowej. Estetyka naturalizmu była skrajnie mime­tyczna – fikcja została ograniczona na rzecz wiarygodnego przekazu problematyki społecznej. W sferze narracji epickiej naturalizm pos­tulował umniejszenie kompetencji narratora wszechwiedzącego, przy­pisanie większej roli scenie oraz opowiadanie z punktu widzenia bo­hatera.3

   Praca organiczna – jedno z dwu głównych haseł programowych pozytywizmu polskiego, oznaczające kierunek działalności publi­cystycznej mający na celu obronę polskiego bytu narodowego w warunkach niewoli porozbiorowej przez solidarystyczne dążenie wszystkich części składowych „organizmu”, jakim jest społeczność narodowa, do postępu cywilizacyjnego, gospodarczo-społecznego i kulturalnego.4

   Praca u podstaw – jedno z dwu głównych haseł pozytywizmu polskiego, formułowane też jako praca „nad ludem i dla ludu”, za­wierało postulat walki o oświatę i uobywatelnienie chłopów.5

   Utylitaryzm – podstawowe założenie programu literackiego zwolenników pozytywizmu, czyli postulat użyteczności przejęty od filozofów angielskich. Literatura traktowana była na równi z „czyn­nikami produkcji społecznej”, których wspólnym celem miało być tworzenie nowych wartości materialnych i duchowych, a tym sa­mym podnoszenie społeczeństwa na coraz wyższy poziom w jego „organicznym” rozwoju. Literatura w rozumieniu pozytywistów po­zostawała w ścisłym związku z nauką i podobnie jak ona winna się była przyczyniać do „rozjaśniania pojęć ekonomicznych i społecz­nych”.6

   Literatura tendencyjna – literatura (zwłaszcza powieść i dra­mat), która główny swój cel upatruje w propagowaniu aktualnych w danym czasie idei społecznych bądź politycznych i doraźnym od­działywaniu na świadomość czytelników. W literaturze tendencyjnej elementy struktury dzieła są kształtowane tak, by najlepiej doku­mentowały słuszność przyjętego założenia i najskuteczniej służyły jego rozpowszechnieniu. Częstym zjawiskiem jest wprowadzanie do utworów elementów publicystyki.

 

 

Streszczenia i omówienia poszczególnych utworów

 

Kroniki Tygodniowe

 

   Były to felietony publikowane w różnych warszawskich czaso­pismach i pod różnymi tytułami przez około czterdzieści lat (1874­-1911). Przyniosły one pisarzowi olbrzymi rozgłos i wywarły decy­dujący wpływ na polską postępową inteligencję. Mimo iż Prus wie­lokrotnie nosił się z zamiarem porzucenia felietonistyki, zwłaszcza w okresie pracy nad wielkimi formami epickimi, niezmiennie po­zostawał wierny swoim Kronikom. Zaczynał pracę felietonisty z og­romnym zapałem, opracowywał teoretyczne podstawy tego typu pi­sarstwa, dumny był, że znalazł własny styl i ton, który jest naśladowany. Szczęśliwy, kiedy widział efekty społeczne swojej dzienni­karskiej działalności, z czasem zaczął odczuwać ciężar cotygodnio­wych obowiązków i określał swoją pracę mianem ,roboty parobczej”, którą musiał uprawiać dla chleba.

   Gatunek wywodził się z Francji; chroniques, jak je nazywano, zajmowały się głównie obyczajami paryskimi, plotkami teatralnymi, skandalami, życiem artystów itd., traktując to wszystko z „esprit”, dowcipem i złośliwym humorem. Przeniesione na grunt polski „kro­niki” wzbogacone zostały jeszcze o pewne cechy gawędy, przystosowując się do rodzimej obyczajowości oraz okoliczności politycz­nych.

   Ponieważ cenzura nie zezwalała na otwartą dyskusję na pewne tematy, trzeba było posługiwać się jakimiś drobnymi szczegółami z życia codziennego jako pretekstem do rozważań, zbudowanych z na­pomknień i aluzji. W tym względzie Kroniki były zresztą doskonałą egzemplifikacją sytuacji inteligencji polskiej: żywe dyskusje i pole­miki na tematy artystyczne i kulturalne były podówczas rodzajem substytutu – niemożność publicznego wypowiadania się na tematy zasadnicze wykształciła u pisarzy i publicystów umiejętność wypo­wiadania się poprzez problemy „zastępcze”, w dodatku za pomocą specjalnie ukształtowanego języka, złożonego głównie z niedopo­wiedzeń.

   Jako narzędzia walki z cenzurą Prus używał swego humoru. Ce­lem twórczości literackiej było według pisarza wychowanie, ukazy­wanie właściwych zachowań społecznych, propagowanie pożąda­nych idei, kształcenie postaw i gustów, podnoszenie poziomu intelektualnego czytelników. Ze względu na rozumienie swoich zadań Prus bliski był w tym względzie ideom oświeceniowym. Z tą e...

[ Pobierz całość w formacie PDF ]

zanotowane.pl

doc.pisz.pl

pdf.pisz.pl

odszkodowanie.xlx.pl

Darmowy hosting zapewnia PRV.PL